Info Post
Leitung galpi nihna hongtun masung tengin galvan Vanleng, Tembaw, Thau, Thauvui leh Thautang bawlna dingah England leh American te'n Japan pen ciangtan in bawlsak uhi. Leitung galpi nihna England leh Germany te hong kido uh ciangin, Japan te pen, galvan bawlna ah akiciang tansakna hangin lungkim vetlo uh ahihman-in, America te' busakna Pale Tuikulh, athu zasak khollo pi-in, Vanleng tawh hongkap giap mawk uhi. Hih hun sungin Boyoke Aung San in, England te' hong ukna deihlo ahih manin, apawlteng tawh Kawlgam pa'n vataisim uha, Japan te' kiangah galkap danding tawmvei sung hongsin uhi.
Tua galkap dan asiam khit uh ciangin, Kawlgam sunga aom England Kumpite dodingin Japan te tawh hong kuankhia uha, Mar 8, 1942 Kum-in Yangon hong lazo uhi. Hibangin Japan galkapte leh Boyoke Aung San' galkapte in, Kawlgam hongsim toto uha, Nyaunglebin ( Sittaung Leipi ) England te tawh nasia takin hong kikap uhi. Tualai ah Corporal Hau Khaw Kam ( Sukte Beh, Mualbeem Khuami, Mikang galkap, 2nd Burma Rifle ), Japan te'n Sittaung Leipi bul-ah a Lungtang pan hongkap lupsak uhi. Tuamun pa'n damdam in hong sim toto uha, Kalaymyo dong hongtung tota uhi. Kalaymyo hongtun petmah ciangin Tedim Vuandokpa Kelly in, Tedim gamsung Ukpi teng leh Hausapi teng ama Zum sungah khawm-in, thu kikupna bawl uhi. Tedim Vuandokpa Kelly in, " Japan te'n Ei hongdo a, Kalaymyo hongtung tota ahih ciangin, Kuateng in Japan gal nong dopih uh diam ?" ci-in donga, Hausa pawlkhat leh Kam Hau' gam Ukpipa Pu Pum Za Mang in, " Ko honghuh in kong dopih uh hangin kizo tuanlo ding hi " ci-in dawng hi.
Sukte gam Ukpipa, Pu Thuam Za Mang in, Hotu kiciamna bulphuh in, " Vuandokpa aw, Kuaman honghuh loh hangin lungkham ke'n, Kei mah'n Ka Uksung Mite tawh konghuh ding uhi " ci-in dawng hi. Tedim Vuandokpa Kelly zongh lungdam mahmah a, Pu Thuam Za Mang tawh Japan te, do dingin hong vaihawm khawn pah uhi. Pu Thuam Za Mang in kamciam apiak khitphet in, Thuklai Hausapa Pu Lam Khaw Mang in anihna kamciam pia a, A thumna ah, Khuasak Hausapa Pu Lian Thawng in, " Tua ahih leh, honghuh mah nung, kasih uleh Luangman nongpia diam?" ci-in donga, " Kongpia mah dinguh hi," ci-in, dawngkik hi. Tua ciangin Vuandokpa leh Makai tengin, galvai vaihawm pah uhi. Mikangte ahuh Galkap teng leh Thau neiteng pen Western Chin Levy kicipah hi. Kam Hau' sungpa'n  Haupi Khua Hausapa Pu Khup Za Tung in, Pu Thuam Za Mang panpih a, " Keizongh konghuh dinghi," ci-in, gen hi. Tua acih mah bangin ama' Khua leh Ngen Nung Khua ah Western Chin Levy ding kaikhawm in, amah'n Company Commander sem a, Ngen Nung hausapa Pu Vungh Khaw Zam in, Platoon uk-in, Mikangte ahuh uhi.Tua banga ahuhna hangin, Mikangte lungdam lua in, Gal beiciangin, anuai a minphatza apia hi. 
 
( 1 )  Burmar Star
( 2 )  1935 - 1945 Star
( 3 )  Victory medal
( 4 )  Thauka lawngkhat
 
Mualbeem Khua, Sukte Ukpipa Pu Thuam Za Mang pen Mikangte tawh kipawl in Japan gal adopihna dingin, ama' ukna sunga aom Thau tawiteng sazian in lapah hi. " Tu-in, Japan te igam hongtung ta ahih manin, ido ikap kul ding hi. Tu-in, na thauvui, na thautang utawh hongkuan ta un, Thau nei napi-in, Japan gal dodinga hongkuan lote, Nathau uh kila dinga atawinuam peuh kipia ding hi," ci-in Ukpi order hong suaksak hi. Tua banah Chin Levy mintawh Mikangte huh in Japan galte do dingin Mualpi, Phatzang leh Pimpih munte ah hongkuan khiapah uhi. Pimpi ah kikapna pa'n Pu Tual Khaw Lian (Sukte) in Japan te khat hong kaplum in, Japan galkap te'n Pu Khai Za Mang (Sukte) hong hingmat sak uhi.
Japan te'n hong zo toto uha, Mualbeem leh Ngawnte te' gamgi, Siallutak dong hongtung to uhi. Japan te, Siallutak dong hong tun uh ciangin Kulh-Dum limtak bawlin Siallutak pan kipan Matlo pa'n Sialhak dongah Dum tosuk in Phualpi hongphut uhi. Mikang galkapte leh Chin Levy te'nzong Mualpi zang pan kipan Salvum, Vungh Hang mual, Suang Sau mual dongah Kulh-Dumpite bawlin phualpi hongphut uhi. Nitaksim khuamial pan kipan zingsang khuavak dong hong kikap ngekngek uha, hihun sungin Sialnel lo a aom, Pu Vungh Khaw Langh (Western Chin Levy) pen Innsaupa Pu Khai Khaw Hau kinangah Lai thupi puak dinga apailaitak in Japan te'n hong hingmat sak leuleu uhi. Pimpih ah hong hingmat sak uh, Pu Khai Za Mang (Sukte) leh Pu Ngin Khaw Langh (Vomlong) tenih cidam in Japan te' khutsung pa'n hong suakta theikik bilbel uhi. Japan galkap te'n Thuamvum kulhpi leh Mualbeem kulhpi hongphut tan zolo uha, Tamu lam tawnin Imphal pa'n khaktan dingin hongkuan leuleu uhi. Siallutak gama om Japan tezong Sialhak pan'n Meitei gun kantan in Khuadak, Zangtui, Heilei, Kaptel leh Zampi gamsung teng tawnin Singgial pa'n khaktan in Mikang Kumpite hongdo leuleu uhi. Mikangte, Mar 14, 1944 Kumin Tedim nusia in hong nungkik uhi.
 
Japante Hongtunna:
 
1944, March Kha in Tedim Khuapi ah Japan Menzi Immamura, Mangpi, Masada, Vuandok Za Biak, Tual Kam cihte leh Japan galkapte hong tungin Tedim gamsung teng hong ukpah uhi. England Kumpite' nasepzia a encik ding leh alehdo dingin Chin Defence Army ( CDA ) hong phuakhia uhi. Tua CDA galkap sungah kihelloh phamawh ahihmanin amun munpan galkap hongkhon uhi. Japante' hong uk sungin kuli-aana tamin thukhentel mel omlopi in ngongtat, thahlup cihte tam mahmah hi. Huhloh piakloh phamawh ahihmanin Khua tuamtuam pa'n mehteh mehgah, Aktui Aktak, Bawng, Sial, Lawi, Innsa Gamsa neih bangbang kipuak khabek hilo in, Tulsuk, Phatzang, Hiangzing, Sapan, Hawp, Tedim cihte ah Lam bawlin Annguai pua in kipai tawntung hi.
Hih Kuli-aana ah Mualbeemte limsawl deuh uhi. Tua bek hilo in Mualbeem Ukpipa Pu Thuam Za Mang te Innkuan leh Saizang Khua Ukpipate aphumlup na'ngin Suahlim ah Dumpi khat tosak lailai uha, gimin na kisa mahmah hi. Tulsuk Kuli kuante' sungpa'n Kuli Uk, Pu Mang Khaw Vum (Khupmu), Pu Thawng Vum (Khupmu) Pu Vung Za Ngin (Tungdim) te'n Japante' hingmat Mikang galkap, Gurkha tepen nihnih thumthum in ciahpih sim zel uha, Mi 60 valbang Mualbeem Khuataw, Belmual ah selsim uhi. Hih Gurkha galkapte' sungah Major khat na kihelkha citciat a, lungdamlua ahihmanin galvenkhit teh nektheih tuamtuam leh van tuamtuam tampi Huih Lukhu tawh Mualbeem Khua ah hongkhiat kik uhi. Hihun sungin Meitei gun, nitumna lama om Western Chin Levy leh Sukte Independent Army galkapte'n Makaipi Cap. Burne kiangah, " Thauvui Thautang honghuh inla, Komau gam, Komau' Minam sungteng ahih teh, Ko le Ko Annguai pua in do ding," ci-in ngen uha, thukimpih ahihmanin , 17th Indian Division panin  Thauvui Thautang akisam teng pia in, Mualbeem Khua lakding hong kipan masa uhi.
 
1944 September Kha kipat la, Tuk beikhit phet hi-in, Tui tam mahmah lai a, Gun gei teng lah kisutat khin ahihmanin kizop nading haksa mahmah hi. Gurkha galkap sungah Tuipek siam khat leh Dial lak siam (Dialleh tawh kiho thei) hong om bilbel ahihmanin amasa lamin tuabang danin kizom hi. A gennop tenguh Lai in gelh a, Suang tawh henkhawm in kigal lot in, khatvei nihvei bek ahat deuh te'n tukzo uhi. Tua khit, Pu Song Theu' ngaihsut siamna tawh Tui sung akipaingamna ciangciang ah Khuam phut a, tua tungah Saiha bangin dawksak in, Tau dawh uha,  tua tungpa'n Pu Khual Dai (Zahlangh, Chin Levy) Rifle tawh Hand Bomb hong lawnthei ahihmanin Teliphone khaute hong kikhung thei masa pen hi. Hih Hand Bomb lot theihna hangin, Kumpite'n minphatna tuam vilvel, Pu Khual Dai pia uhi. Tualai panin Pu Thual Nang (Zahlangh) siamna tawh kawn bawlin kizom theita ahihmanin Gungal nitumna lam panin Levy leh SIA galkap teng damdam in kipi a, Gurkha galkapte zong gungal ah kikha thei hi. ( Pu Thual Nang pen Kumpite' thukan sim, mimuan khat leh Japante' thukan athuahkawm ahihi. ). Hibangin Western Chin Levy te' makaipi Pu Thawn Cin Thang, Capt. Burne,  India galkap 30, Gurkha galkap 12, Western Chin Levy 12, SIA Makaipi Pu Hau Za Lian leh agalkap 150 te, Belmual ah Phual sat in hong om uhi.
Hih galkap tengin amite hotkhiat dingleh Japante simin thatlum khin ding cih lawp mahmah uh ahihmanin, Capt. Burne kiangah, " Mualbeem a aom Japante leh Japan galkapte hong kaplum khin sak in," ci-in anget uleh, Capt. Burne in nuihsan hi. Thukim thukimlo cih thei zolo uh ahihmanin, khatvei adot kik uleh, " Mualbeem Khuasunga aom Japan teng ithahlup khit hangin, Gal zosiang khinpah ding leh Gal beipah ding hilo hi. Amaute kaplum loding, that lodong, amau kiang panin aphualpite uleh athusimte uh itheih khiat masak ding thupizaw hi," ci-in, Capt. Burne in cihsan ziau ahihmanin, " Hivem leh ingaihsut zong kibang song o mah ei mataw " ci uhi. ( Gal icih pen thahlup kaplup ding hilo a, gal kapnopna lungsim teng beisak ding hizaw hi.). Hih hunsung tengin Mualbeem te'n Japante Ann leh Meh puakin  Belmual a aom Chin Levy leh SIA galkapte zong Annpuak mahin kipai kawikawi a, kimanlah mahmah leh kilau mahmah hi.
 
Hihun sungin Ukpipa Pu Thuam Za Mang in, Saizang Ukpipa Pu Thawng Za Khup leh Tanau teng thupuak dingin Pu Lian Khaw Zam paisak a, Pu Lian Khaw Zam in alaikhak Pi Tel Za Kai tungah piathei ahihmanin, Pu Thawng Za Khup te Mualbeem Innpi ah tung uhi. A nununga hongpai Pi Khan Man tepawl pen, Tedim pa'n hongpai Pu Pau Za Kam tetawh hong tonkhawm uha, Pu Cin Za Hau te' Inn ah tung uhi. Hih hunsung mahin Pu Kai Khen Thang' vaihawmna tawh Tedim gam, Hiangzung a aom Pau Za Kam te' Innkuan te' thu zasak dingleh apidingin Pu Cin Za Hau leh Pu Kam Dong te kipaisak hi. Aamu tenih zong paipah uha, Ngatan tung galvil Buk sak deuh ah Japante anungkik khat tawh hong kituak uha, thatlum pah uhi. Sep 14, 1944 ni-in, Japan Vuandok U Za Biak, CDA galkap 30 leh Japan galkap 20 tetawh Thau om teng akhawm ding leh Sial 30 la dingin Mualbeem hongtung uhi. Ann leh Meh adonga om Japan galkap 5 zong, Sakol Buk ah om uhi.
Mualbeem Khua vaihawm upa te'n Vok Tukli Khat gawhin Taangtang Zu taaksa Taubel Khaap 7 dim leh Aktui tang 30 vapuak uha, Japan Vuandokpa Za Biak in nasang nuamlo hi. Tua Ni, Pu Thuam Za Mang te'n Sumtawng Dawi thoih uh ahihmanin, U Za Biak leh CDA teng Pu Mang Khaw Kam te' Innah tungsak uha, Japan galkapte pen Pu Pau Cin Hau Inn-ah tungsak uhi. Hih Mualbeem Upate' puakte, Za Biak in sang nuamlo ahihmanin, lung himawh in Belmual a aom Capt. Brune, Pu Thawng Khen Thang, Pu Hau Za Lian leh Pu Thawng Za Khen te' kiangah thu kizasak hi. Tedim pan hongpai Pu Pau Za Kam te' Innkuan zong, ama' Thauka pua in Belmual ah paisuk pah hi. Tua gal kiphawnni zanin Pu Khai Khen Thang leh Pu Khup Za Hau bek Pu Khai Khen Thang te' Innah giakin Pi Kam Khaw Cing leh Pi Lian Za Cing te Innkuan pen Pu Kam Dongh te' Innah giak uhi.
 
Mualbeem Upate' thupuak teng Belmual a aom te'n azak uteh Sep 15, 1944 Zingsang khuavak milmial hunin gal phawngin asim nading thu hong vaihawm uhi. Amau zong, agalkap teng utawh damdam in hongpai toto uha, Zinsang Nainih ( 2:00 AM ) hunin, Pu Pau Za Kam in, " Khenkok,, Khenkok,, Khenkok aw, Ko hongtungta ungin, Thauvui Thautang lengsuak lauhuai ahihmanin kidawm un maw," ci-in amah paikhia leuleu hi. Tua Ni, Zingsang Naili ( 4:00 AM ) hunin, Hapan meh dongte' omna Sakol Buk, Pu Mang Khaw Kam' Inn leh Pu Pau Cin Hau te' Inn umcih khin uhi. Zingsang Khuavak milmial teh gal phawn dinga vaihawm uh hinapi in, Levy Section Makai Pu Thawng Za AL in, ama tawi' Brengun tawh akap nadinga a Thau koihna, Suum (Annsukna) tuksuah kha ahihmanin, Thau hong gingsak kha zenzen a, Zingsang Naili valdeuh hunin, gal kipawng hongsuak in, kikapna hong om pah a, Pu Phawng Kim ( Suangzang, SIA ) si-in, Pu Ngo Nang, Pu Hau Khual leh Pu Khai Za Khup te, liam uha, Suangzang Khua kipuak pah hi. Tua Ni, Khuavak tungin Japan galkap CDA teng leh Japan Vuandok U Za Biak tepen kihingmat khinta hi. Japan Vuandokpa, Thau tawh umcih in aki om laitakin Sinduai Lungduai Pu Thawng Cin Thang panna munah nasuak kha a, Vuandokpa Za Biak in, " Thangpu dam maw?'" ci-in, nohset ahihmanin, kikap khalo hi. Tua Ni mahin Japante dona dingin, Pu Thuam Za Mang' Innah kikupna kineipah a, Meitei gun Nitumna lam SIA galkap dingin Mi 150 kingah pah hi. Tuate uk dingin anuai a bangin panmun honghawm uhi,
 
1. Pu Khai Khaw Hau - Vaihawmpi, Subedar ( Mualbeem )
 
2. Pu Pau Za Kam - Vaihawmpi, Subedar ( Mualbeem )
 
3. Pu Khup Khan Zam - Platoon Uk, Jamedar ( Mualbeem )
 
4. Lian Vungh - Platoon Uk, Jamedar ( Mualbeem )
 
5. Pu Tun Khaw Nang - Platoon Uk, Jamedar ( Buan )
 
6. Pu Kham Do - Platoon Uk, Jamedar ( Buan )
 
Mualbeem Khua honglak khit uh ciangin, Pu Thawn Cin Thang in, Suahlim Japan Phualpi a aom Bu Awn Ngin (Buanman) sam dingin, Pu Hau Khaw Lian (Khupmu) paisak hi. Amah zong Luangkhaam in vapai giap a, Japan gal phualpi kawmlak panin, Bu Awn Ngin pen Zuntha a apusuak tawh na kituak kha citciat a, " Bupa Thawng Khaw Cin in, galkapte tawh hong tungzo ungin, Bu Awn Ngin Suahlim ah vasam in hongci hi," ci-in gen saisai hi. Pu Awn Ngin lungdamlua a, " Buai buai sua pui awng, Ka lungdam sa na lawm peu ing. Japan te'n hong muva in, vacia pa vingveng tan na, Na nungah hong delpaitu khi hi," ci-in, paisak pah a,  azan ciangin Bu Awn Ngin te, Mualbeem Khua ah tungpah hi. Pu Thuam Za Mang in, Pu Lian Khaw Zam zong, Saizang Khua Pi Tel Za Kai te sam dingin paisak a, Laikhak zong puaksak lai hi. Innpite' Innka ah CDA galkap pawlkhat leh Japante na om uha, Pu Zam pen Konglak Lengla kineih khemin Innsungah tumsuak pah vilvel a, a Laikhak puak Pi Tel Za Kai piapah lian hi. Tua khit phetin Galkapte honglut tum uha, a lai kipiak uh mumanlo ahihmanin, bangmah cihlo bilbel uhi. Saizang Innpi Bawng/Ngai tengpen, Pu Cin Za Hau Innah tungsak uhi. ( Tua hunin, Mualbeem simloh Japan khut sungah om khinvek uh ahihmanin, Hih Kamtai nihte pen, Sahang Kam sung sawk ding bangin, lauhuai a, Luangkhaam ngiat a pai uh ahihi.). Tua Ni, Sep 15 Ni-in, Mualbeem Khua ah Bawng khat go in, Zan thapai in lasa in lam uhi.
 
Khatna:
 
( a ) SIA lam tang kaihna Lia leh Taang gual lam vevua.
 
( b ) Mun igam lei i it manin Leido patbang sai hang e.
 
Nihna:
 
( a ) Lun nih gel dal bang kisai e, Kua sawn gamkuam luah diam aw.
 
( b ) Gamkuam luah ding tong zawi kaihsiam, Lun masa bang omlo e.
 
Thumna:
 
( a ) Lunmang tongsial bang kisi e, alai ah pan tui aw e.
 
( a ) Pantuita aw Lungmuanglo aw, Nakot ah Kamkei kual e.
 
Mualbeem Khua akilak Ni, Zingsang mahin, Pu Thuam Za Mang' Innah Phualpi satin, Khua tuamtuam, mun tuamtuam a aom CDA galkapte, Mualbeem Khua Sukte Independent Army ah honglut nading uh, thu akizaksak mah bangin anuai a bangin kiseh uhi.
 
Limkhai leh  Bungh panin:
 
Pu Pau Kam,
Pu Suang Lian,
Pu Lam Zang,
Pu Suang Za Ngin
 
Suahlim Japan Phualpi panin:
 
Bu Awn Ngin,
Pu Gin Khaw Thang,
Pu Gin Za Tuang,
Pu Vungh Suanh,
Pu Min Khaw Zam
 
Lawibual Japan Phualpi panin:
 
Pu Vum Khaw Hau leh Pu Pu Thian Pum te honglut in hong kipawlkhawm uha, Mualbeem phualpi panin akisam vante leh sepding tavuan tuamtuam kipia in, Japan phual tuamtuamte sim dingin khen 3 in kikhen uhi.
 
Khen Khatnate:
 
Pu Tun Thual makaih pawl in, Saizang Khua Japante simin, zo uhi. Japan te'n Sep 19, 1944 ni-in simkik uha, Bu Neng Zam, Bu Khan Nen Pau' makaih galkap te'n huh ahihmanin, Japante
nunkik leuleu uhi.
 
Khen Nihnate:
 
Bu Thawng Dam leh Bu Thawng Za Khen te' makaih galkap pawl in, Vangteh Khua khungvum Japan phualpi, Sep 26, 1944 ni-in sim uha,  Japante 3 si in, SIA galkap Neng Sing (Zangzawl) liam hi. Bu Ngin Thang, Bu Phut Thang pawl in,Takheuh leh Sialtunte sim uha, zo uhi. Bu Suan Thang pawl in, Thangnuai Japan phualpite leh Dolluang phualpite simin zo uha, Japante 7 si-in, Rifle 20, Khutlot Bomb 1, Thautang tampi laksak uhi.
 
Khen Thumnate:
 
Bu Kham Do, Bu Ngin Khual makaih galkap pawl in, Kumlu mual, Thangngal leh Zawngkong Japan phualpite simin, zo uhi. Bu Tun Khaw Nang leh Bu Hau Pian (Bungh) pawl in, Zawngkong nuai, Kuangkung ah Kulh to in, hongpang uha, Japante 7 kaplum in, adangte Phaipek, Bekan lam zuanin Suahlim a phualpi  dongah taisuak uhi. Tua kikapna ah Pu Thual Za Nang (Mualbem) si hi.
 
Suahlim a aom Japante in, Mualbeem simkik sawm cihthu kizakik ahihmanin, Suahlim phualpi sim dingin, Bu Pau Za Kam (Mualbeem), Bu Khai Khaw Hau (Mualbeem), Bu Lian Vungh (Mualbeem), Bu Tun Khaw Nang (Mualbeem), Bu Suang Son (Limkhai), Bu Son Ngul (Limkhai) leh Bu Thawng Ngin (Voklak) te' makaih galkap te'n Suahlim akuan masate tawh simkhawm uha, Oct 9, 1944 Ni, kikapna ah Japante 8 si in, CDA galkap 43 te, ki hingmat hi. Suahlim Japan phualpi akilak khit ciangin Sihzang gamsung Japan phualpi mun 3 omlai hi.
 
Dal Sian Hung
Owner/Director
Zomi Foundation Home Mission
Kuala Lumpur, Malaysia.
Mob: 011-1573-1275
 
TOP HOME